'Na ruim drie weken was gemeente Ede volledig bevrijd'

EDE De dorpen in de gemeente Ede zijn in 1945, nu 75 jaar geleden, bevrijd tussen 15 april en 10 mei. Als eerste werd Deelen bevrijd op 15 april en daarna volgden op 16 april Otterlo, Wekerom, De Valk en Lunteren. Op 17 april was Ede bevrijd, evenals Bennekom en Harskamp. De laatste plaatsen waren Ederveen (23 april) en De Klomp en Gelders Veenendaal (pas op 9 mei). De frontlijn liep in dit gebied dus ruim drie weken tussen enerzijds Canadezen en Britten en aan de andere kant de Hollandse SS.

Bij de bevrijding van de gemeente Ede waren betrokken: De 5e Canadese Tankdivisie met drie tankbataljons met elk 65 Sherman-tanks, vier infanteriebataljons à 700 man en artillerie, de 1e Canadese Infanterie Divisie met negen infanteriebataljons en artillerie, de 1e Canadese Tankbrigade met drie bataljons à 65 tanks en de Britse Polar Bear Infanterie Divisie. Enkele dorpen hadden te maken met een tijdelijke bevrijding, waarna de werkelijke bevrijding enige tijd later plaats vond.

OTTERLO Op zondag 15 april werd vanuit Deelen de aanval op Otterlo van de 5e Canadese Tankdivisie door de Duitsers gestopt. De volgende morgen reed het Canadese Lord Strathcona’s Horse Tankbataljon als eerste Otterlo binnen en was het dorp bevrijd. Maar een paar uur daarvoor bezochten vanuit Deelen 25 Britse commando’s van de SAS in negen jeeps Otterlo. Hierbij maakten ze tien Duitsers gevangen en sloten die op in een huis en dreigden met alle mogelijke straffen als ze de order niet opvolgden om zich te melden bij de Canadezen die na hen kwamen! Daarna reden ze door naar Hoenderloo om onderweg met een hinderlaag Duitse troepen buiten gevecht te stellen. Hier was dus sprake van een tijdelijke bevrijding van Otterlo door deze commando’s van majoor H .C. Druce.

HARSKAMP Op maandag 16 april reed luitenant Vickerson met vier Sherman-tanks en een peloton Irish infanterie ‘on their backs' via de Heerweg naar Harskamp. De tanks waren van het C-eskadron GGHG (General’s Governor Horse Guard) c.q. verkenningsbataljon 5e Canadese Tankdivisie.

Tijdens het zuiveren van het dorp werd een Sherman beschoten door een Duitse Panzer IV-tank, die dichtbij de kerk stond opgesteld. Bij boerderij De Harscamp stond ook een tank waarbij schoten vielen toen Duitsers op de fiets naderden. Hier sneuvelde de indiaanse soldaat M.W. King.

Besloten werd om terug te rijden naar Otterlo tot de Genieweg om daar als voorpost te blijven. Volgens plan zou dan de volgende dag de bevrijding van Harskamp definitief zijn. Omdat in de nacht van 16/17 april een Duitse aanval op Otterlo plaats vond, ging het plan niet door. De bevrijding van Harskamp was in de avond van 17 april door de 2e Brigade van de 1e Canadese Infanterie Divisie uit Hoenderloo, die doortrok naar Barneveld. Alleen het Princess Patricia’s Light Infantry Bataljon bleef ter plekke met vier Sherman-tanks van het The Three River Tankbataljon van de 1e Canadese Tankbrigade.

SPOOKDORP BENNEKOM Ook in Bennekom zou men kunnen spreken van een tijdelijke bevrijding of ‘voorbevrijding’ door het Britse Duke of Wellington Bataljon, hoewel het hier iets anders lag. Ook het feit dat Bennekom, als enig dorp in de gemeente Ede, geëvacueerd was sinds 22 oktober 1944, maakte op de bevrijders de indruk van een spookdorp, want er waren daar geen inwoners meer om bevrijd te worden!

Het Duke of Wellington Bataljon vertrok dinsdag 17 april op de Rijksweg (N224) bij De Ginkel over de heide richting spoorlijn Arnhem-Ede. Vooraan reed het (brengun)carrierpeloton en de op vijftien Canadese tanks meerijdende C-compagnie. Van de spoorwegovergang bij De Sijsselt reed men naar de Dikkenbergweg richting Bennekom.

Nabij de Mosweg sneuvelden acht
SS-kanonniers

Even na de kruising met de Mosweg overvielen de Britse carriers een Duits kanon en sneuvelden daar acht SS-kanonniers. Even later ontstond nog voor de bebouwde kom van Bennekom een schermutseling tussen enige brenguncariers, die voorop reden, en 25 SS'ers die wegvluchtten in de richting landgoed Hoekelum.

De kern van Bennekom werd snel zonder tegenstand gezuiverd door het peloton van luitenant Lyon. Wel hadden Britse verkenners in de omgeving contact met het echtpaar M. Jansen van de Harnsesteeg 11. Omdat berichten waren binnengekomen dat honderden SS'ers over Wageningen terugtrokken, besloot majoor Fancourt door te rijden naar Wageningen om de vijand de pas af te snijden.

Nog voor de C-compagnie de stad bereikte, was er een spervuur van het 74th Regiment Artillery RA op de stad. Wel werd de D-Compagnie bij de zuidzijde (Oude Tol) van Bennekom gestationeerd en daarna de B-Compagnie aan de noordzijde van Wageningen als flankbeveiliging. Dit betekende dat Bennekom toch enigszins onder controle bleef van het Duke of Wellington Bataljon. 

Van dit bataljon bereikte de C-compagnie om 15.00 uur de westzijde van Wageningen bij hotel Hof van Gelderland, waarbij een carrier op een mijn liep en de bestuurder (korporaal Dewe) om het leven kwam. Hier stopte de opmars en consolideerde deze compagnie in afwachting van de aflossing door het het Essex Bataljon van de 56e Infanterie Brigade, die tegen 18.00 uur arriveerde.

Bewoners Stationsweg Ede in jubelstemming

Inmiddels was de A-compagnie aangetrokken om de omgeving aan de west- en zuidkant van Wageningen te zuiveren. Het Duke of Wellington Bataljon reed naar Ede en bracht de nacht door nabij de Stationsweg waar iedereen in een jubelstemming was tot laat in de avond.

VLAMMENWERPERS Op 16 april vertrok het Essex Bataljon uit Velp om aan de westrand van Arnhem het Leicester Bataljon van de 147e Brigade af te lossen in de frontlijn. De volgende dag vertrokken eerst de twee andere bataljons van de 56e Brigade richting Wageningen. Het Gloucestershire Bataljon trok met vier mijnenvegende ‘Crab’ Sherman-tanks en acht Churchill-‘crocodile’-tanks (vlammenwerper) via de Utrechtseweg (N225) door Oosterbeek naar Doorwerth.

Het South Wales Borderer Bataljon met vier ‘Crab’-vlegeltanks en drie vlammenwerper-Churchilltanks (tanks van de 79e Britse Tankdivisie) reden via de Benedendorpseweg en Heveadorp naar Doorwerth. Onderweg waren beide bataljons wel even bezig met het ruimen van mijnen en blokkades, waarbij een tank beschadigd werd. Vanaf Doorwerth liep het South Wales Borderers Bataljon via Heelsum naar Bennekom om daar een frontlijn te bezetten aan de westzijde van het dorp. Deze Britse soldaten bleven daar weken lang.

EDE-ZUID Het Glosters Bataljon ging richting Renkum om daar via de Keienberg Wageningen-Hoog te bereiken. Dit bataljon werd de volgende dag verplaatst naar Ede-Zuid en Hoekelum voor aansluiting met het South Wales Borderers Bataljon. Het Essex Bataljon was als laatste uit Arnhem vertrokken en voer met 32 landingsvaartuigen over de Rijn naar Renkum. Na debarkatie en het zuiveren van Renkum trok men door naar Wageningen om er tegen 18.00 uur aan te komen en daar de C-compagnie van de Duke of Wellington Bataljon af te lossen.

De inmiddels aangetrokken A-compagnie van het Duke of Wellington Bataljon zuiverde Wageningen-Zuid en –West. Ook ontdekten de Britten dat de Duitsers het Scheepsbouwkundig Proefstation in gebruik hadden genomen voor onderzoek naar eenmansduikboten.

DE KLOMP Tenslotte enkele opmerkingen over de merkwaardige bevrijding van De Klomp en Veenendaal inclusief Gelders Veenendaal, dat bestuurlijk bij de gemeente Ede behoorde. Niet voor niets hadden de Canadezen, vlakbij de afvuurplaats van hun tanks voor beschieting van Veenendaal, op de Rijksweg (N224) bij de Meikade een groot bord midden op de Rijksweg geplaatst met de waarschuwing voor de aanwezigheid van ‘Boche’ (Duitsers) in De Klomp.

De Klomp werd verdedigd door compagnieën van het 2e bataljon van het 83e Nederlandse SS Regiment. De bevolking was geëvacueerd. De bezetting bestond uit de 2e compagnie, zeventig man van de 5e compagnie SS met onder meer 180 Panzer Fausten en 8 zware mitrailleurs. De 6e compagnie was ten onder gegaan bij Ede (dertien overlevenden) en de 8e compagnie bezat onder meer twee Panzerschrecks en acht mortieren.

EDERVEEN De commandant van de 5e compagnie, Obersturmbannführer Hoebel, (broer van de zwarte weduwe Rost van Tonningen) ging op 28 april met acht soldaten in de schemering op de fiets naar Ederveen. Zij wilde krijgsgevangenen maken bij het Duke of Wellington Bataljon. Dit bataljon had Ederveen bezet tot aan de (zijweg) Schras het dorp en daar stond een Archer SP-kanon. Iets zuidelijker, net voor de bocht in de Hoofdweg, bevond zich de voorpost van korporaal Russel. Het kwam tot een vuurwisseling, waarbij Hoebel en vier SS'ers sneuvelden.

BIZARRE SITUATIE Hoewel de capitulatie op 5 mei getekend was en op 7 mei geheel Nederland door de Canadezen en Britten onder controle was gebracht, bleef de Nederlandse SS in Veenendaal met harde hand de Duitse bezetting handhaven. Op 9 mei bezocht de Britse majoor Lockett, commandant van de stoplijnafzetting langs de Grebbelinie, in een jeep met chauffeur Veenendaal. Burgers, SS'ers en twee Britten waren samen in de Hoofdstraat. Majoor Lockett was verbaasd en reed terug naar De Klomp om daar met zijn commandant (Polar Bear Divisie) in Ede om versterking te vragen voor deze bizarre situatie. Hij kreeg binnen een uur vier Canadese tanks en vier Britse pantserwagens ter beschikking. Ook een groep artilleristen, die op Prattenburg gelegerd waren, kwamen in actie. In eerste instantie zijn de SS'ers door 'Polar Bears’ naar Elst afgemarcheerd en later, door Canadezen begeleid, via De Klomp en Ede overgebracht naar het SS-gevangenenkamp in Harskamp.

door Evert van de Weerd

Met medewerking van Jaap Dekker, beeldrealisatie.