Biografie als
ultieme [therapie]
De Lunterse kunstenaar Marieke Bouman liep een groot deel van haar leven rond met een groot geheim. Een paar jaar geleden besloot ze haar verhaal te vertellen aan tekstschrijver Annelies Barendrecht. Als correspondent van deze krant blikt zij terug op de bijzondere, soms emotionele, totstandkoming van de biografie.
Het is nu bijna drie jaar geleden dat bouwkundig ingenieur en kunstenaar Marieke Bouman me vroeg haar levensverhaal op te tekenen. Het verleden drukte op haar, het was tijd om naar buiten te treden met wat ze al 75 jaar aan vrijwel niemand verteld had. Marieke en ik legden samen een lange, bij tijden emotionele, weg af met als eindresultaat een biografie én een kunstboek ineen.
Marieke Bouman – Sweers (1933) woont in een appartement in Lunteren. Een huis dat leeft. De boekenkasten zijn rijk gevuld met boeken die niet zouden misstaan in een betere boekhandel. Aan de muren en eigenlijk overal waar je een kunstwerk zou kunnen plaatsen, werk van eigen hand. Aquarellen, keramiek, kalligrafie, met als rode draad: geometrische vormen. Niet verwonderlijk voor een kunstenaar die bouwkunde gestudeerd heeft aan de universiteit van Delft. Marieke zelf is een oudere dame met de geest van een jonge meid. Ze heeft aan energie ingeboet, vindt ze zelf, maar ze is nog vitaal genoeg om dagelijks een paar uur ‘kunst te beoefenen’. Tegenwoordig veelal keramiek en dan met name tegeltableaus. Bekend is ze van de in heel Lunteren bekende tegelroute bestaande uit ruim vijftig tegels van verschillende Lunterse kunstenaars aan de gevel van winkels en andere panden. Zij was de initiatiefnemer van dit nog steeds voortschrijdende kunstproject. Ze heeft tijd te kort, stelt ze vast. Ze zou zo graag meer lezen en nog meer werken, maar de dagen vliegen voorbij. Ze is een bevoorrecht mens, beseft ze. Maar dan, tot drie jaar terug, wel een mens met een flinke ballast op haar fragiele schouders.
Ze vroeg me dus haar verhaal op te schrijven. In eerste instantie hield ik de boot af, gehinderd door een gevoel dat zo’n getalenteerde en alom bewonderde vrouw beter af zou zijn met een schrijver die zijn sporen verdiend had in het schrijven van biografieën. Na een wederzijds aftastend gesprek besloten we gewoon te beginnen. Waartoe onze gesprekken precies zouden leiden, lieten we in het midden. Naar een boek, zoveel was duidelijk. Maar een heuse biografie of een summier verhaal over haar leven? We lieten het gebeuren, een beetje onwennig voor een vrouw als Marieke die houdt van structuur en vaste afspraken.
THERAPEUTISCH Wat volgde was een lang traject met de nodige hobbels, zowel privé als ‘zakelijk’. We kwamen er altijd weer uit. Maar hoe anders verliep de ingeslagen weg dan we ons hadden voorgesteld, ook al hadden we niet zoveel afgesproken. Het praten en herinneringen ophalen bleek zóveel meer op te leveren dan alleen een levensverhaal van een bijzondere vrouw. De biografie als therapie, lang hebben we geaarzeld of we deze zin als ondertitel van het boek zouden gebruiken.
Dat we het niet gedaan hebben, komt omdat we daarmee te weinig ruimte over zouden laten voor de speciale kunstbijlage in het boek. Maar dat de tweewekelijkse sessies waarin ze vertelde over vroeger en waarin ze inging op behoorlijk indringende vragen iets teweegbrachten bij zowel Marieke als mijzelf, dat was wel duidelijk. Tot in detail gingen we terug in de tijd, terug naar momenten die haar leven bepaald hebben. Wat hielp, was dat ze een verwoed verzamelaar is van alles wat een mens maar kan verzamelen. Zelfs het fietsplaatje van voor de Tweede Wereldoorlog had ze nog, om maar even wat te noemen. Maar ook veelzeggende foto’s, dagboekfragmenten en brieven van haar vader vanuit kamp Westerbork.
,, Het leven lacht haar toe, maar altijd is er het verleden waar ze over zwijgt
OUDERS Zoals gezegd gingen we gewoon aan de gang. Marietje zoals Marieke tot haar puberteit heette, wordt geboren in het voormalig turfstekers dorp Nieuw-Buinen in Drenthe. Haar grootouders en ouders zijn eenvoudige ambachtslieden. Schoenmakers en kleermakers, met ateliers waar de kleine Marietje speelt met restjes stof en leer. In de werkplaatsen van haar familie ontwikkelt het meisje spelenderwijs haar creativiteit. Vader is muzikaal. Hij speelt viool en Hij speelt viool, leidt in de dertiger jaren dameskoren voor de Nationale Bond voor Landbouw en Maatschappij die in 1940 samensmelt met de NSB. Ook richt hij De Zonnekloppers op, een band met arbeiders van de glasfabriek in het dorp.
In 1939 regisseert hij op een landdag van de Bond het historisch openluchtspel De Oude Strijd in Rolde waarin Marieke als figurant mee mag doen.
OORLOG Dan breekt de oorlog uit en moeten kunstenaars en musici zich inschrijven bij de Kultuurkamer om hun kunsten te kunnen blijven uitoefenen. Hier ligt de kiem van het geheim dat Marieke haar hele leven belast heeft. Haar vader schrijft zich, als een van de weinige Nederlandse kunstenaars, niet in. Op foto’s uit die tijd staat Marieke als figurant in een operette onder leiding van haar vader. Een grootse operette die opgevoerd wordt op een landdag van de NSB in Rolde. Haar vader staat er vol trots te dirigeren, haar moeder hielp bij de dameskoren. Ze zag er geen kwaad in, vertelde Marieke. Ze was nog maar een kind.
DUIDEN Om haar verhaal te kunnen duiden, moesten we geregeld uitstapjes maken in de tijd. De jaren dertig van de vorige eeuw waren moeilijke jaren in Nederland en elders in de wereld. Er was sprake van grote sociale onrust. Uit onvrede roerde het volk zich in veel landen. In de provincie Drenthe heerste grote armoede. Niet verwonderlijk dat er veel mensen sympathieën koesterden voor het sociaal-nationalisme dat de arme bevolking een betere toekomst beloofde.
Maar dan nog, waarom werkten haar ouders dan samen met de bezetter? Werden ze gedreven door hun muzikale ambities? Het lijkt er sterk op, want politiek geïnteresseerd waren ze niet. Muzikaal waren ze wel.
WESTERBORK Na de oorlog wordt vader opgepakt en gedetineerd in kamp Westerbork. In de brieven uit het kamp heeft vader het ook over de joden die daar nog aanwezig zijn. De bevrijding kwam net op tijd voor hen om niet op transport naar een concentratiekamp gesteld te worden. Een van de joodse kampbewoners is Ed van Thijn, de latere politicus en burgemeester van Amsterdam. Als elfjarige jongen is hij aangesteld als bewaker van de opgepakte collaborateurs, met als enig wapen een lange stok.
,, Na de oorlog wordt vader opgepakt en gedetineerd in kamp Westerbork
Als Marieke na de oorlog naar de HBS gaat in het vijf kilometer verderop gelegen Stadskanaal besluit ze nooit meer te praten over het oorlogsverleden van haar ouders. Ze is een getalenteerd meisje, gaat bouwkunde studeren in Delft en daarnaast ontwikkelt ze zich als kunstenaar. Ze trouwt met Piet Bouman en krijgt een dochter. Het leven lacht haar toe, maar altijd is er het verleden waar ze over zwijgt. Als ze op een dag een nieuwe collega krijgt uit Nieuw-Buinen slaat de schrik haar om het hart.
INGENIEUR Marieke maakt carrière in een tijd waarin het nog niet voor de hand ligt dat je als vrouw, en moeder, gaat werken. Tot haar vervroegde pensioen werkt ze als bouwkundig ingenieur bij onder meer de Wageningen Universiteit waar ze college geeft en onderzoek doet. Ondertussen ontwikkelt ze zich ook als veelzijdig kunstenaar. Haar emoties legt ze vast in aquarellen, tekeningen, en in een later stadium keramiek. Altijd zit er een boodschap in haar werk, in haar vroege werk is de beklemming voelbaar. Veel kunstwerken zijn ingekaderd door hekken met weinig openingen, een verwijzing naar het onuitgesproken verleden. Na haar pensionering wordt haar werk lichter, en makkelijker te lezen.
En toch, ze moest eerst tachtig worden om haar verleden een plaats te geven. Het was haar tot het jodendom bekeerde en in Israël wonende dochter Marchien, die haar een duwtje in de rug geeft. Als creatief therapeute in opleiding vraagt ze haar moeder als proefkonijn. Over het verleden vertellen is onderdeel van het proces. Het praten over haar leven en het laten optekenen blijken therapeutisch te werken. Zo zelfs dat ze besluit naar buiten te treden met haar ‘geheim’ in de vorm van een biografie.
VRIENDSCHAP Twee jaar lang spraken we met elkaar, er ontstond een vriendschap tussen ons gebaseerd op respect en vertrouwen. Ik schreef teksten en daar kwamen steevast correcties op. Voortdurend deden we nieuwe vondsten: het dagboek uit 1947 van de vijftienjarige Marieke die voor het eerst verliefd is. Bouwtekeningen van door haar ontworpen gebouwen, stapels familiefoto’s en ga zo maar door. Op de dag voordat het boek naar de drukker ging, rolde er nog een oudejaarsbijlage van het Vrije Volk, de voorloper van het Parool, uit 1948 uit haar dagboek. Met tekeningen van de bekende illustrator Isidor Spreekmeester. Dankzij de snelle toestemming van deze joodse familie konden ze nog net opgenomen worden in het boek.
De biografie wordt 1 augustus gepresenteerd in Huis Kernhem. De overzichtstentoonstelling van het werk van Marieke Bouman, alsmede een foto-expositie van door Annelies Barendrecht gemaakte portretten van dierbaren van Marieke Bouman, is van 1 augustus tot en met 17 augustus te bekijken in Huis Kernhem, in de weekenden van 12.00 tot 17.00 uur. Het boek is voor 27,50 euro te koop via de website mariekebouman.nl/biografie/
[Meer van dit soort artikelen lezen? Word lid van Ede Stad Premium en mis niks. Scan de QR-code en bekijk wat we nog meer publiceerden!
