Is alles welkom in Gods huis?

EDE Het aantal leegkomende kerken neemt toe. Wat gebeurt er met de voormalige godshuizen en hoe gaan gemeenten, kerkbesturen en kopers hiermee om. Spotlight, een nieuw bureau voor lokale onderzoeks-
journalistiek, zocht het uit in Ede, Barneveld en Veenendaal. ,,Ik dacht gelijk: 'Die kerk is van mij'.''

Madelon de Goffau en Loïs Franx

Verkocht'. Op de parkeerplaats van de Ericakerk aan de Ericalaan in Ede staat een groot bord van een makelaar. Kort geleden is het ruim honderd jaar oude kerkje van de Vrijzinnige Geloofsgemeenschap verkocht aan een gepensioneerde notaris die er een kantoorruimte van zal maken, vertelt secretaris Gerdine Gaikhorst. Lange tijd probeerde de geloofsgemeenschap de boel draaiende te houden, maar toen de penningmeester en de secretaris stopten met hun functie ging het niet meer. ,,Dat doet pijn'', zegt Gaikhorst. Op 30 juni dit jaar werd de gemeente opgeheven.

Via een makelaar nam Palko Benedek de kerk over van de vrijzinnigen. Als geboren Edenaar kende hij het kerkje al van jongs af aan en woont er nog geen veertig meter vandaan. ,,Het is een mooi gebouw en het zou zonde zijn als het verpaupert'', legt Benedek uit. Twee jaar geleden hoorde hij geruchten over de mogelijke verkoop. ,,Ik dacht gelijk: 'Die is van mij'.''

Maar die verhalen bleken toch niet te kloppen. Een jaar later klonken opnieuw geluiden over de opheffing van de gemeente. Ditmaal blijken ze waar. Benedek en zijn vrouw Jacqueline nemen contact op met de makelaar die het kerkgebouw in de verkoop heeft. Diezelfde middag zitten ze nog met elkaar rond de tafel. ,,We hakten direct de knoop door en kochten het gebouw.''

VERSTAND De verkoop van een kerkgebouw kan dus vrij makkelijk verlopen. Zo ook in Barneveld, waar de Marokkaanse Vereniging Barneveld in september 2020 de Immanuëlkerk overneemt van de Protestantse Gemeente Barneveld. De kerkenraad nodigde zelf belangstellenden uit en bepaalde zo de uiteindelijke koper. Hoewel het voor de gemeenteleden moeilijk was om het gebouw los te laten, vonden ze het belangrijk dat de kerk een soortgelijke bestemming kreeg.

Voor Lucas Sluiter, adviseur bij Kerkelijk Waardebeheer, is dit geen nieuw fenomeen. Maar veel kerken hebben wel begeleiding bij het proces nodig. ,,Bestuurders zijn vrijwilligers die veelal een maatschappelijke carrière achter de rug hebben en van veel zaken verstand hebben, behalve van vastgoed."

De kopers zijn volgens hem vaak afkomstig uit de directe omgeving. ,,Soms is het zelfs een gemeentelid of parochiaan. Dit is vaak nodig, omdat kerkgebouwen in deze gebieden soms te lang te koop staan. Of helemaal niet verkocht worden", legt Sluiter uit.

LABELS Gemeenten in deze regio menen dat kerksluiting en de leegstand die daarop volgt weinig voorkomt. De gemeente Barneveld zegt deze problematiek niet te kennen en de gemeente Ede laat weten dat ze hier niet vaak mee te maken heeft.

Toch gebeurt het geregeld dat kerken sluiten en gebouwen verkocht worden, ook in deze regio. Wij kregen acht kerken in het vizier die de afgelopen vijf jaar zijn gesloten, verkocht of een nieuwe bestemming hebben gekregen, inclusief de genoemde kerken.

Vanwege die veronderstelde zeldzaamheid van kerksluiting is er bij de gemeenten Barneveld, Ede en Veenendaal geen sprake van aparte regelgeving voor herbestemming van kerken. Kerken hebben binnen de gemeenten een maatschappelijke bestemming. Binnen deze bestemming zijn maatschappelijke voorzieningen toegestaan. Dat kan variëren van school tot gezondheidscentrum en van vereniging tot Hindoestaanse tempel.

Hoewel kerken in Veenendaal speelruimte hebben binnen de maatschappelijke bestemming, hebben ze dat in Ede en Barneveld minder. In deze gemeenten wordt gebruik gemaakt van specifieke labels. In het geval van een kerk is dat 'religieus'. ,,Veranderen van bijvoorbeeld een kerk naar moskee is bestemmingsplantechnisch geen probleem. Voor een verandering van een kerk naar een andere maatschappelijke bestemming is een afwijkbesluit nodig, omdat je afwijkt van de religieuze functie'', zegt woordvoerder Paul van Daalen van de gemeente Ede.

RESPECT Toen de verkoop van de Ericakerk eenmaal rond was, wilden de gemeenteleden graag weten wat Benedeks plannen waren met de kerk. Daarom nodigden ze hem uit voor een presentatie. Naast een kantoor wil hij het gebouw verhuren voor sociaal-culturele doeleinden, zoals theatervoorstellingen, workshops, lezingen, uitvaarten en trouwerijen. Ook zou hij graag zien dat er op zondag nog af en toe een religieuze of spirituele dienst plaats vindt. ,,Zo kan de functie van de kerk deels in stand blijven. Om die reden wil ik er geen dansschool in hebben of er een feestzaal van maken. Uit respect voor de religieuze functie."

OERWOUD De specifieke labels die de gemeenten Barneveld en Ede hanteren, zorgen voor veel extra regels voor bestemmingen die buiten het oorspronkelijke label van kerkgebouwen vallen, bijvoorbeeld het aanvragen van een omgevingsvergunning of kruimelvergunning.

,,Het kopen van de Ericakerk was het makkelijkste van het hele proces, daarna verdwaalde ik in een oerwoud aan regels", vertelt Benedek. ,,Ik heb in principe niets aan een kerk. De bestemming wilde ik dus aanpassen naar sociaal-cultureel. Daar ben ik wel een half jaar mee bezig geweest. Wel was de gemeente buitengewoon meewerkend. Ze zien het belang van het behoud van dit kerkje.''

NIET FLEXIBEL David van Duinen, vastgoedadviseur bij makelaarskantoor Reliplan, noemt het herbestemmingsbeleid van gemeenten juist niet flexibel. ,,Het label ‘maatschappelijk’ is niet breed genoeg. Als kerken een bredere bestemming krijgen, is er veel meer mogelijk. Veel mensen denken en vinden dat kerken publieke gebouwen zijn, maar bijna alle kerken zijn privaat eigendom van de kerkorganisaties”, zegt hij.

Kerkorganisaties mogen dus zelf bepalen aan wie het gebouw wordt verkocht en wat ermee gebeurt, volgens Van Duinen. ,,Als de omgeving zich echt bekommert om zo’n kerk, moeten de gemeente of provincie zelf de portemonnee opentrekken, maar dat gebeurt niet.”

LOSLATEN Kerksluiting en herbestemming komen dus wel degelijk voor in Ede, Veenendaal en Barneveld. Toch komen de kerkorganisaties, makelaars, kopers en gemeenten er in deze regio gezamenlijk uit zonder al te veel moeilijkheden en emotionele escalaties. Kerkleden zijn teleurgesteld en vinden het moeilijk om hun geliefde gebouw los te laten, maar zien ook dat het niet anders kan.

Sinds 1 juli 2019 is de Ericakerk officieel eigendom van Benedek en zijn vrouw. ,,We hebben alles wat bij de kerk hoort overgenomen. Van liturgiebord tot collectezakken en van de stoelen tot het doopvont. Iemand die een workshop geeft, moet daar maar gewoon overheen ‘workshoppen’. De geschiedenis van het gebouw moet zichtbaar blijven, ondanks de nieuwe functie.”

Madelon de Goffau en Loïs Franx zijn studenten journalistiek en hebben dit onderzoek gedaan voor Bureau Spotlight, een nieuwe onderzoeksredactie in de regio Foodvalley. Bureau Spotlight is een samenwerking van BDUmedia, Omroep Ede en de School voor Journalistiek van de CHE in Ede. Het onderzoeksplatform is mede mogelijk gemaakt dankzij subsidie van het Stimuleringsfonds voor de Journalistiek.